Najważniejszy symbol chrześcijaństwa – krzyż – jest motywem przewodnim tegorocznej Nocy Cracovia Sacra 14 i 15 sierpnia. Jej szczególny duchowy wymiar wyznaczają również jubileusze przywołujące dawne dzieje Krakowa.
Marek Mikos
Kraków Culture – Karnet

„Noc Cracovia Sacra przypomina co roku, jak dziedzictwo materialne Krakowa ściśle wiąże się z jego niepowtarzalną tkanką duchową. W programie, który proponujemy, jak zawsze znajdą się koncerty, wystawy tematyczne i zwiedzanie obiektów. W tym roku nasz wzrok kieruje się ku jubilatom – opactwu oo. Cystersów, parafii Mariackiej i Skałce. Wspieramy też starania o to, by już wkrótce Nowa Huta wraz z opactwem cysterskim i częścią Krzesławic uzyskały oficjalny status pomnika historii. Takie działania wpisują się w ideę przyświecającą całemu cyklowi Krakowskich Nocy: z dumą eksponujemy w nich to, co w kulturze Krakowa najcenniejsze i zarazem wyjątkowe” – mówi Katarzyna Olesiak, dyrektor Wydziału Kultury i Dziedzictwa Narodowego Urzędu Miasta Krakowa.

Cystersi i Nowa Huta

Opactwo oo. Cystersów w Mogile dziś leży w granicach Krakowa, ale gdy powstawało, nikt nawet nie pomyślał, że tak kiedyś będzie. Ufundowane przez biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża w 1222 roku (35 lat przed lokacją Krakowa!) przez wiele wieków pozostawało poza obrębem miasta, w którym znalazło się dopiero w 1951 roku. Jest najdłużej nieprzerwanie działającym domem zakonnym na ziemiach polskich.

W opactwie przechowywane są relikwie drzewa Krzyża Świętego, do których pielgrzymują wierni. Dlatego data 14 września – pamiątka dnia, w którym w IV wieku św. Helena odnalazła krzyż, na którym umarł Jezus Chrystus – jest dla krakowskich cystersów jednym z najważniejszych świąt. Obchodzone wtedy przez cały Kościół katolicki uroczystości Podwyższenia Krzyża Świętego przybiorą w Mogile w jubileuszowym roku 800-lecia formę trwającego tydzień Odpustu Mogilskiego (13–21 września). Rozpocznie go msza święta z procesją z relikwiami Krzyża Świętego, a 18 września biskup Kazimierz Nycz odprawi mszę pontyfikalną. Podczas odpustu w wydłużonych godzinach otwarcia (10.00–20.00) zaprasza muzeum opactwa.

Gdy mówimy o krzyżu w kontekście Nowej Huty (która wchłonęła dawną wieś Mogiła), to na myśl przychodzi jeszcze jedno, bardziej współczesne skojarzenie. Wiąże się z dziejami obrony Krzyża Nowohuckiego w 1960 roku. Wierni postawili go w miejscu, gdzie planowano wzniesienie świątyni. Władza początkowo wydała pozwolenie na tę budowę, później je cofnęła i postanowiła usunąć także krzyż – Nowa Huta miała ostatecznie pozostać nowoczesnym komunistycznym miastem bez kościołów. Ta decyzja wywołała demonstracje nowohucian, a nawet walki w obronie krzyża i przyszłej świątyni. Spór łagodził ówczesny biskup krakowski Karol Wojtyła. Jego starania zakończyły się sukcesem – po latach, w 1977 roku mógł poświęcić pierwszą nowohucką świątynię: kościół w Bieńczycach. Teraz Nowa Huta, z symbolu komunizmu, jak chciały PRL-owskie władze, stała się znakiem czasów – tych najdawniejszych i najnowszych. W sąsiedztwie klasztoru oo. Cystersów powstała najpierw niechciana, a dziś unikatowa architektura świecka, ogromny kombinat metalurgiczny, a później liczne świątynie. Dlatego miasto podjęło starania, by Nową Hutę wraz z opactwem w Mogile i częścią Krzesławic uznać za pomnik historii.

Mieszczańska parafia

Prawdopodobnie w tym samym roku, gdy cystersi pojawili się w Mogile, w sercu Krakowa powstała parafia Mariacka. Niektóre źródła utrzymują, że było to jednak cztery lata później, dlatego jej jubileusz postanowiono rozciągnąć od 2022 do 2026 roku.

„Cieszymy się, że jubileusz 800-lecia parafii Mariackiej przebiega w czasie, w którym zaprezentowaliśmy krakowianom i turystom ołtarz dłuta Wita Stwosza po ponad sześcioletniej konserwacji, jak również oddajemy do użytku instrumentarium mariackie – w tym organy główne. Dzieła te będą służyć społeczeństwu” – mówi ks. infułat dr Dariusz Raś, archiprezbiter – proboszcz bazyliki.

Początki parafii Mariackiej należy łączyć ze sprowadzeniem do Krakowa dominikanów (znów – przez biskupa Iwona Odrowąża). Ówczesną parafię przeniesiono wtedy z przekazanego zakonowi kościoła św. Trójcy do Mariackiego. Historia budowy świątyni, którą dziś podziwiamy przy Rynku Głównym, obejmuje blisko 200 lat, w tym: zniszczenie pierwszego budynku w najeździe tatarskim, konsekrację drugiego w 1320 roku, wzniesienie imponującego prezbiterium w połowie XIV stulecia z fundacji mieszczanina Mikołaja Wierzynka i wreszcie nadanie całości znanego nam kształtu bazyliki pół wieku później.

„Na przestrzeni bowiem trzech pierwszych stuleci istnienia (XIII–XV w.) »wyrosła« ona do rangi głównej świątyni miejskiej i jednocześnie mieszczańskiego kościoła, którego losy związały się nierozerwalnie z dziejami społeczeństwa i władz miejskich średniowiecznego miasta. Tak bowiem jak katedrę wawelską łączono w średniowieczu z funkcją kościoła królewskiej rodziny, biskupów i znaczniejszych rodów, »przynależną« bezpośrednio do wawelskiego grodu, tak kościół Najświętszej Panny Maryi otrzymał rangę przede wszystkim świątyni oddanej mieszczaństwu” – pisze Elżbieta Piwowarczyk w Dziejach kościoła Mariackiego (XIII–XVI w.). Tej wyjątkowej rangi świątynia nie utraciła do dziś.

Jej długi jubileusz rozpoczął się 14 maja uroczystym poświęceniem organów głównych połączonym z inauguracyjnym koncertem organistów mariackich. Odnowa instrumentu trwała od 2019 roku – trzeba było go przebudować i poddać gruntownej konserwacji. Nowe organy mają 62 głosy, w tym 8 zabytkowych pochodzących z dawnych instrumentów. Wprowadzono też system umożliwiający nagranie utworów i odtwarzanie ich w dowolnym momencie oraz rozwiązanie, które pozwala na równoczesną grę na organach znajdujących się w prezbiterium. Warto bowiem zauważyć, że kościół szczyci się posiadaniem rozbudowanego instrumentarium: oprócz organów głównych znajdują się tu także organy chórowe (właśnie w prezbiterium) i małe (w nawie południowej).

Opoka pod Wawelem

Kolejna krakowska rocznica przenosi nas na Skałkę, nie jest to jednak jubileusz miejsca, a obecności w nim oo. paulinów. W 1472 roku, a więc 550 lat temu, pierwszych zakonników sprowadził tu Jan Długosz, historyk i kronikarz, który ufundował im klasztor, a niebawem także przebudowę kościoła z czasów Kazimierza Wielkiego. Wybór miejsca nie był przypadkowy – tradycja związała Skałkę z męczeńską śmiercią św. Stanisława ze Szczepanowa, którą w 1079 roku miał tu ponieść z rąk króla Bolesława Śmiałego lub na jego rozkaz. Powszechny kult patrona Polski był również szczególnym udziałem kanonika Długosza – w latach 1460–1465 stworzył żywot św. Stanisława (Vita S. Stanislai). Zakon paulinów poznał natomiast już wcześniej, gdy ich klasztor w Pińczowie fundował kardynał Zbigniew Oleśnicki, a także za sprawą kilkukrotnych wizyt na Jasnej Górze.

Autor słynnych Roczników miał zamiar sprowadzić zakonników pod Wawel znacznie wcześniej, jednak na drodze stawał mu sprzeciw ówczesnego rektora skałecznego, który nie zamierzał pozbywać się sporych dochodów, jakie przynosił ruch pielgrzymkowy. Sprawa rozwiązała się pomyślnie, gdy Długosz został wychowawcą synów króla Kazimierza Jagiellończyka. Odnotowując ten fakt w XII księdze Roczników, kronikarz napisał, że dzięki fundacji „miejsce to uświęcone krwią wielkiego męczennika, Świętego Stanisława, dotąd zaniedbane, przez związany z Boską chwałą śpiew w godzinach dziennych i nocnych, przez świętość i gorliwą opiekę zakonników wyda na łaskę Najwyższego obfity i bardziej zbawienny owoc”. Pod opieką oo. paulinów Skałka faktycznie szybko się rozwijała jako bardzo ważny ośrodek pielgrzymkowy. Od XIX wieku znana jest nie tylko jako miejsce śmierci św. Stanisława, ale też druga obok Wawelu nekropolia narodowa, w której spoczywają wielcy Polacy, m.in. sam Jan Długosz, Wincenty Pol, Józef Ignacy Kraszewski, Teofil Lenartowicz, Adam Asnyk, Stanisław Wyspiański, Jacek Malczewski, Karol Szymanowski, Ludwik Solski i Czesław Miłosz.

Uroczystości 550-lecia obecności paulinów w tym miejscu rozpoczęły się w niedzielę 8 maja: doroczną procesję Świętego Stanisława z Wawelu na Skałkę połączono z mszą przy polowym Ołtarzu Trzech Tysiącleci. Wierni, którzy pamiętają pierwszą pielgrzymkę Jana Pawła II do Polski w 1979 roku, stojąc w ogrodzie, wspominali spotkanie papieża ze studentami, które odbyło się tu w 900. rocznicę śmierci św. Stanisława.

Jubileuszowe uroczystości potrwają w kilku odsłonach do września i zakończą się 29 września odpustem ku czci św. Michała Archanioła. W dalszej perspektywie interesująco rysuje się jubileuszowy projekt stworzenia Centrum Dziedzictwa Kulturowego Paulinów na Skałce.

***

Trzy jubileusze wpisujące się w tegoroczną edycję Cracovia Sacra to obok przeżycia duchowego i możliwości zanurzenia się w dawnych dziejach miasta także okazja do zwiedzenia trzech bezcennych bazylik, które od setek lat są dla mieszkańców Krakowa i jego okolic ważnymi punktami w miejskiej przestrzeni: jako ostoje tradycji, a jednocześnie świadkowie przemian, które dokonywały się przez wieki. To otwarte i zachwycające przewodniki historii – od średniowiecza po współczesność.

Marek Mikos
Kraków Culture

Program wydarzenia:
http://karnet.krakowculture.pl/44474-krakow-15-noc-cracovia-sacra