Jak znaleźć prawdziwe ptasie radio w mieście? O sztuce obserwowania ptaków opowiada Łukasz Kajtoch – pracownik Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ornitolog zaangażowany w ochronę przyrody.

Kids in Kraków: Czy w Krakowie i jego bliskim sąsiedztwie są takie miejsca, w których można obserwować ptaki?

Łukasz Kajtoch: Na terenie Krakowa znajduje się kilka miejsc wartych polecenia obserwatorom ptaków. Ptaki wodne koncentrują się – głównie w okresie przelotów, a także zimą – na zbiornikach. Najciekawsze gatunki można obserwować na Bagrach, w Zesławicach i Przylasku Rusieckim. Dużo ptaków korzysta zimą także z niezamarzającej zazwyczaj Wisły (szczególnie w sąsiedztwie stopni wodnych, gdzie koncentrują się liczne gatunki kaczek, łabędzie oraz mewy i kormorany). Na obserwację ptaków leśnych należy się wybrać do Lasu Wolskiego, Lasu Tynieckiego oraz lasów w oko-licach Rajska, a także dla gatunków nadrzecznych w do-linę Wisły, np. do Przegorzał. W krakowskich lasach można spotkać większość gatunków ptaków leśnych, ale te najrzadsze pojawiają się tylko efemerycznie [na krótko – przyp. red.]. Terenów otwartych sprzyjających ptakom ciągle w Krakowie ubywa w efekcie rozprzestrzeniania się zabudowy miejskiej, ale wiele gatunków można ciągle obserwować na łąkach w Kostrzu, Nowej Hucie oraz wzdłuż doliny Wisły poza centrum (znajdują się tam nadal np. siedliska derkacza). Bardzo ważnymi miejscami dla miejskiej awifauny są stare parki, cmentarze oraz pozostałości sadów, gdzie gniazdują m.in. dzięcioły średnie i białoszyje.

Jakie gatunki ptaków szczególnie warto obserwować?

Generalnie warto obserwować wszystkie ptaki, ponieważ rozmaitość gatunków w tej grupie zwierząt jest ogromna, na ogół są to organizmy manifestujące swoją obecność (np. poprzez śpiew) i występują we wszystkich typach środowisk. Wybór gatunków do obserwowania zależy od zainteresowań obserwatora oraz możliwości dotarcia w odpowiednie miejsca w wymaganych porach roku i doby. Dla początkujących obserwatorów szczególnie atrakcyjne mogą być gatunki wodne oraz ptaki zamieszkujące tereny otwarte, które stosunkowo łatwo można wypatrzyć i zidentyfikować. Gatunki leśne wymagają już większego nakładu czasu i umiejętności, ponieważ ich identyfikacja wiąże się ze znajomością głosów. Tę grupę ptaków najlepiej poznawać stopniowo, zaczynając od przedwiośnia, co umożliwi naukę głosów kolejnych gatunków przylatujących w różnych okresach. Stosunkowo prostą akustycznie grupą są sowy z uwagi na niewielką liczbę gatunków i charakterystyczne głosy, ale te ptaki z kolei wymagają zacięcia do wizyt terenowych w trakcie nocy. Godne uwagi są dzięcioły – z uwagi na rolę tych ptaków w środowisku. Bardzo wdzięczną grupą są ptaki szponiaste, ale ich obserwacja wymaga odpowiedniego sprzętu optycznego i sporych umiejętności w odróżnianiu gatunków. A chyba naj-bardziej wymagającymi gatunkami są kuraki – z uwagi na skryty tryb życia obecność tych ptaków najłatwiej stwierdzać po tropach i śladach na śniegu.

Jak powinniśmy się przygotować do wycieczki ornitologicznej?

Wyprawa ornitologiczna generalnie niewiele różni się pod względem organizacyjno-logistycznym od klasycznych wycieczek turystycznych, o ile planowane jest trzymanie się szlaków. Wyjątkiem jest konieczność posiadania mniej lub bardziej wyrafinowanego sprzętu umożliwiającego prowadzenie obserwacji (lornetki, lunety, aparaty, głośniki, dyktafony itp.). Jednak poszukiwanie gatunków ciekawszych często wymaga zbaczania z dróg i wtedy klasyczny ekwipunek tury-styczny może okazać się niewystarczający. W zależności od odwiedzanego środowiska może być konieczne korzystanie z odzieży i sprzętu profesjonalnego (np. wodery na terenach podmokłych, raki w górach, ponton na jeziorach czy rakiety śnieżne w trakcie zimy). Warto planować trasę wycieczek ornitologicznych tak, by nie wracać tym samym szlakiem – to zwiększa szanse na wykrycie kolejnych gatunków. Często konieczne jest też wychodzenie w teren w porach dość ekstremalnych, na przykład przed świtem, w celu usłyszenia gatunków odzywających się o brzasku (wiele gatunków ptaków wróblowych) czy nocą w poszukiwaniu sów, lelków lub niektórych gatunków wodno-błotnych. Wiele ciekawych ornitologicznie miejsc jest bardzo oddalonych i wymaga długiego podejścia, co należy uwzględnić w planach wycieczki. Wśród rzeczy, które dobrze jest mieć ze sobą, powinny się znaleźć przewodnik do oznaczania ptaków oraz nagrania głosów ptaków do porównania w terenie.

Jakich zasad powinniśmy przestrzegać przy obserwacji ptaków?

Przede wszystkim należy nie szkodzić, tzn. zaniechać wszelkich działań, które mogłyby przyczynić się do śmierci, zranienia lub płoszenia ptaków czy zniszczenia ich lęgów i siedlisk. Dobro ptaków powinno zawsze być ważniejsze niż chęć obejrzenia lub udokumentowania jakiegoś rzadkiego gatunku. Trzeba mieć też na uwadze, że zdecydowana większość ptaków jest objęta ochroną, a więc ich zabijanie, płoszenie i niszczenie ich siedlisk jest nielegalne. Dążenie do podejścia lub wykonania zdjęcia za wszelką cenę często powoduje płoszenie lub wręcz porzucanie lęgów. Należy też zaniechać niepotrzebnego wabienia ptaków, ponieważ stanowi to ingerencję w ich zachowanie. Warto pamiętać, że wiele optymalnych miejsc do obserwacji ptaków, szczególnie gatunków rzadkich, znajduje się na terenach chronionych, gdzie zbaczanie ze szlaków jest niedozwolone.
Obserwator powinien pamiętać, że ptaki są płochliwe, więc im mniej jest on widoczny i słyszalny, tym większa szansa na dokonanie obserwacji. Najlepiej więc zminimalizować źródła hałasu, unikać jaskrawych kolorów ubrań i zbliżać się do wyszukiwanego osobnika bez gwałtownych ruchów. Niejednokrotnie lepsze efekty daje obserwacja stacjonarna niż intensywne poszukiwania.

W czasie wakacji chcemy wraz z dziećmi wybrać się za miasto, żeby obserwować ptaki. Gdzie najlepiej pojechać na jednodniową wycieczkę?

W okolicach Krakowa znajduje się wiele miejsc, które warto odwiedzić w poszukiwaniu ciekawych gatunków ptaków. Jeżeli celem obserwacji mają być gatunki leśne, to najbliższym odpowiednim miejscem jest Puszcza Niepołomicka, szczególnie jej północna część. Jest to ostoja kilku rzadkich gatunków ptaków leśnych, w tym związanych z nizinnymi lasami liściastymi, np. dzięcioła średniego i muchołówki białoszyjej. Puszcza jest też jednym z nielicznych miejsc w Małopolsce, gdzie gniazdują żurawie. Z kolei w poszukiwaniu ptaków związanych z lasami górskimi (zarówno bukowo-jodłowymi, jak i świerkowymi) najlepiej wybrać się w Gorce, Beskid Żywiecki lub Beskid Sądecki, gdzie można liczyć na obserwacje m.in. rzadkich dzięciołów (białogrzbiety, trójpalczasty), sów (puszczyk uralski, sóweczka, włochatka) czy kuraków leśnych (głuszec, jarząbek). W poszukiwaniu gatunków związanych z wodami i bagnami w okolicach Krakowa najlepiej skierować się w Dolinę Górnej Wisły, gdzie na stawach rybnych i w żwirowniach gniazduje wiele gatunków blaszkodziobych (m.in. hełmiatka), czapli (m.in. ślepowron) i ptaków siewkowych (np. rybitwa białowąsa). Gatunki bagienne (np. cietrzew) występują w Małopolsce w nielicznych miejscach, z których najciekawsze są Torfowiska Orawsko-Nowotarskie. Natomiast gatunki gniazdujące w korytach rzecznych (rybitwa rzeczna, zimorodek, nurogęś) najliczniej reprezentowane są w Małopolsce w środkowych odcinkach Dunajca i Raby. Do obserwacji ptaków związanych z terenami otwartymi najbardziej nadają się Wyżyna Miechowska i Płaskowyż Proszowicki, gdzie można natrafić na kolonie żołn oraz wiele gatunków polnych (np. ortolan). Na ptaki wysokogórskie (jak pomurnik, siwerniak, płochacz halny) czy gatunki wykorzystujące skały do gniazdowania (np. orzeł przedni, sokół wędrowny, puchacz) można liczyć w Tatrach, Pieninach i na Spiszu. Chyba najbardziej niedocenionym rejonem ornitologicznym w Małopolsce jest Pogórze Karpackie, które oferuje bardzo urozmaicone zespoły ptaków, ale często ukryte w niedostępnych i niespodziewanych miejscach.

[Rozmawiała Barbara Fijał]